29 ΧΑΪΚΟΥ

1-ΦΩΤΟ

Εισαγωγικό σημείωμα

Τη νύχτα της 11ης Μαρτίου 2011 τα δελτία ειδήσεων σε όλο τον κόσμο με δέος αναμετέδιδαν το σοκαριστικό νέο: το ίδιο απόγευμα είχε σημειωθεί σεισμός μεγέθους 9 της κλίμακας Ρίχτερ στον Ειρηνικό, έξω από τις ακτές της Βορειοανατολικής Ιαπωνίας. Ο καταστροφικός σεισμός είχε δημιουργήσει γιγάντιο τσουνάμι, το οποίο καταπόντισε σημαντικό τμήμα της ακτής με τεράστιο κόστος σε ζωές: 15.884 νεκρούς, 2.636 αγνοουμένους και 6.150 τραυματίες. Το τσουνάμι προκάλεσε επίσης ζημιές σε αντιδραστήρες του πυρηνικού εργοστασίου που βρίσκεται στην πόλη Οκούμα, στην επαρχία της Φουκουσίμα, και είναι χτισμένο πάνω ακριβούς στην ακτή. Ραδιενεργό υλικό άρχισε να διαρρέει στον αέρα και τη θάλασσα, προκαλώντας το μεγαλύτερο πυρηνικό ατύχημα μετά το Τσέρνομπιλ (1986). Έως τα μέσα Ιουνίου του 2011, περίπου 116.000 άνθρωποι είχαν εκκενώσει τις πληγμένες περιοχές κατ’ εντολή του κράτους ή αυτοβούλως. Η απελπισία που είχε χαραχθεί στα μάτια των ανθρώπων και οι εικόνες από τις καταστροφές στοίχειωσαν ολόκληρο τον κόσμο.
Όταν σημειώθηκαν οι καταστροφές, η ποιήτρια χαϊκού Mayuzumi Madoka βρισκόταν στο Παρίσι, ως πολιτιστική πρέσβειρα της Ιαπωνίας στην Ευρώπη. Μόλις όμως επέστρεφε στην Ιαπωνία, ταξίδεψε στο βορειοανατολικό τμήμα της χώρας, το οποίο είχε πληγεί περισσότερο από το τσουνάμι, και διοργάνωσε επιτόπου συνεδρίες σύνθεσης χαϊκού με μερικούς από τους επιζώντες, για θεραπευτικούς σκοπούς.
Συνέλεξε κατ’ αυτόν τον τρόπο 126 χαϊκού, τα οποία εξέδωσε. Στη συνέχεια, οι Hiroaki και Nancy Sato έκαναν μια δική τους επιλογή και δημοσίευσαν την αγγλική έκδοση, με τίτλο So happy to see cherry blossoms, εμπλουτισμένη με επεξηγηματικά σχόλια. Από αυτήν επιλέχθηκαν τα 29 χαϊκού που δημοσιεύονται εδώ μαζί με τα αντίστοιχα σχόλια.
Τόσο στην ιαπωνική όσο και στην αγγλική έκδοση τα χαϊκού χωρίζονται σε
εποχές, σύμφωνα με ορισμένες ειδικές λέξεις (κίγκο) που περιέχουν και ενεργούν ως χρονολογικές σημάνσεις με βάση τις τέσσερεις εποχές του χρόνου. Αν και ξένη προς τη σύγχρονη ελληνική κοσμοθεωρία, η σύνδεση του ατόμου με τον κόσμο γύρω (τις εποχές, τη φύση) σε ένα αλληλένδετο όλον, συνιστά ένα γοητευτικό στοιχείο της ιαπωνικής κουλτούρας, γι’ αυτό το διατήρησα και στην ελληνική έκδοση.
Όλα τα πρωτότυπα ιαπωνικά χαϊκού, σημειώνουν οι Hiroaki και Nancy Sato
στην εισαγωγή της αγγλικής ανθολογίας, ακολουθούν αυστηρά τη φόρμα των 5-7- 5 συλλαβών. Οποιοσδήποτε μετρήσει τις συλλαβές από τα ρομάτζι*, ωστόσο, θα διαπιστώσει ότι είναι πότε λιγότερες και πότε περισσότερες. Αυτό συμβαίνει επειδή οι Ιάπωνες δεν μετρούν συλλαβές, αλλά μόρα ή όν(τζι), δηλ. ήχους ή φωνήματα, για την απόδοση των οποίων θα χρειάζονταν μερικές ευρωπαϊκές συλλαβές παραπάνω. Για παράδειγμα, η λέξη Τόκυο, αποτελείται από τρεις συλλαβές, αλλά πέντε μόρα (το-ου-κυ-ο-ου) και η λέξη Οσάκα από τρεις συλλαβές, αλλά τέσσερα μόρα (ο-ο-σά-κα).
Όμως η πεποίθηση ότι τα χαϊκού πρέπει να ακολουθούν το σχήμα των 5-7-5
συλλαβών είναι βαθιά ριζωμένη στον Δυτικό κόσμο. Γι’ αυτό και στην ελληνική μετάφραση τη συμμερίστηκα, επιχειρώντας πιστότητα στο νόημα και, παράλληλα, διατήρηση του ρυθμού. Ήταν μια επιλογή δύσκολη και περιοριστική, όμως τελικά οι μεταφράσεις με τις μεγαλύτερες προκλήσεις είναι αυτές που προσφέρουν τη μεγαλύτερη ικανοποίηση. Η μόνη διαφορά που έδωσε λίγη ελευθερία, απαραίτητη για την ουσιαστική απόδοση του νοήματος, είναι ότι υιοθέτησα την αυθεντική στιχουργική μορφή των χαϊκού, αυτή δηλαδή των 17 συλλαβών σε έναν ενιαίο στίχο.
Τις μεταφράσεις στη συνέχεια αντιπαρέβαλε με τα ιαπωνικά πρωτότυπα η
Taeko Miwa, προκειμένου να διασφαλιστεί ότι δεν αλλοιώθηκε κάτι από τη μία μετάφραση στην άλλη. Τα ιδεογράμματα (κάντζι), όπως και τα διαχωριστικά των εποχών, τα καλλιγράφησε η Μαρία Γενιτσαρίου. Τις ευχαριστώ πολύ και τις δύο, τη Μαρία για έναν ακόμα λόγο, ότι εκείνη μου πρωτοέδειξε το αγγλικό βιβλίο.
Τα ονόματα των ποιητών των χαϊκού αναγράφονται κατά τα ιαπωνικά πρότυ-
πα, δηλ. το επώνυμο πρώτο. Στην αρχή του βιβλίου δημοσιεύεται -όπως και στην αγγλική έκδοση- η επιστολή που έστειλε η Koike Michiko, θύμα του τσουνάμι, στη Mayuzumi Madoka.
Χριστίνα Λιναρδάκη
*Τη μεταγραφή των ιαπωνικών ιδεογραμμάτων (κάντζι) με λατινικούς χαρακτήρες.
 
ΣΗΜ. Ανθολογούνται 13 από τα 29 ΧαΪκού
 
 

άνοιξη

 

Τραβιούνται τ’ ανοιξιάτικα κύματα το χωριό σαρώνουν

Sato Kuniko, 79 ετών, Φουκουσίμα
 
Sato: «0 σεισμός, το τσουνάμι, η ακτινοβολία. Όλα αυτά εξάντλησαν
τον νου και το σώμα μου. Ήταν τότε, μετά την εκκένωση, που είδα την
πόλη απ’ όπου κατάγομαι στην τηλεόραση. Όλα είχαν σαρωθεί από το
τσουνάμι και είχαν μείνει μόνο βουνά από συντρίμμια και μπάζα. Δεν
έχω ιδιαίτερη πατρίδα πια.»
Τα ανοιξιάτικα κύματα υποτίθεται πως είναι ήρεμα και ήπια. Η αναφορά
τους στο χαϊκού συνιστά ειρωνεία.
 
 

Άνθη αφανή χάθηκαν πολλά στο μεγάλο τσουνάμι

Takahashi Sonosuke, 87 ετών, Φουκουσίμα
 
Takahashi: «Η νεότερη αδερφή της γυναίκας μου, 63 ετών, και ο σύζυγός της, 67, χάθηκαν και οι δύο στο μεγάλο τσουνάμι. Πενθώ για το υπόλοιπο της ζωής τους που δεν πρόλαβαν να χαρούν».
Το τσουνάμι σημειώθηκε την εποχή που επρόκειτο να ανθίσουν τα δέντρα.
Η λέξη «άνθη» χρησιμοποιείται συνεκδοχικά στα ιαπωνικά για να δηλώσει
την άνοιξη. Αναφέρεται δηλαδή στην ανθοφορία όλων των δέντρων και,
ακόμη γενικότερα, σε ό,τι είναι λαμπερό και όμορφο. Με τον ίδιο συνεκδοχκό τρόπο χρησιμοποιείται και η φράση «ανθισμένες κερασιές».
 
 

Τα πουλιά πετάνε ανάστατα ανοιξιάτικος σεισμός

Konno Tomoko, 74 ετών, Τοτσίγκι
 
Κοηηο: «Ήμουν σε μια ομάδα χαϊκού στο Τόκυο όταν συνέβη η κατα-
στροφή. Μας είπαν να βγούμε από το κτήριο και βγαίνοντας, είδα
πουλιά να πετούν γύρω-γύρω στον ουρανό. Στον μεγάλο σεισμό τα
πουλιά αναστατώθηκαν τόσο όσο και οι άνθρωποι, και πετούσαν
μπρος-πίσω. Αναρωτήθηκα πότε θα μπορούσα να επιστρέψω στο
σπίτι μου στο Νάσου».
 
 

Στα συντρίμμια της εμπορικής ζώνης χελιδόνια έρχονται

Ara Kazuko, 63 ετών, Φουκουσίμα
 
Ara: «Όταν είδα τα χελιδόνια να επιστρέφουν στην εμπορική ζώνη της
πόλης, λαχταρώντας να γυρίσουν στα σπίτια τους, ένιωσα σαν να μας
ενθαρρύνουν».
Τα περισσότερα χελιδόνια επιστρέφουν την περίοδο τον Μάρτη ή τον Απρίλη στην Ιαπωνία από τις Φιλιππίνες και άλλα νότια νησιά, αφού περάσουν
τον χειμώνα εκεί, αν και μερικά παραμένουν στην Ιαπωνία καθ’ όλη τη
διάρκεια τον έτους.
 

καλοκαίρι

 

Παρατημένο τραίνο πάνω στις ρόγες η βροχή πέφτει

Funahashi Matsuko, 59 ετών, Φουκουσίμα
 
Funahashi: «Εξαιτίας του τσουνάμι και του ατυχήματος στο πυρηνικό
εργοστάσιο, η σιδηροδρομική γραμμή στην περιοχή μου έπαθε σοβαρή
ζημιά και εγκαταλείφθηκε. Οι ρόγες άρχισαν να σκουριάζουν, χωρίς
ελπίδα επισκευής».
Η εποχή των βροχών στη βορειοανατολική Ιαπωνία διαρκεί από τις 10 Ιουνίου έως τις 20 Ιουλίου περίπου.
 
 

Ένα μονάχο πεύκο στο τσουνάμι όρθιο πράσινο

Shiga Hideki, 81 ετών, Φουκουσίμα
 
Shiga: «Συγκινήθηκα βαθιά από το μοναχικό πεύκο που, αήττητο από
ίο τσουνάμι, στεκόταν δυνατό. Ήθελα να περιγράψω τον τρόπο που
το δέντρο ζει, ατενίζοντας το αύριο: με το να ονειρεύεται».
Πράγματι, ένα και μοναδικό πεύκο έμεινε όρθιο μετά τη σάρωση 70.000
πεύκων από το τσουνάμι στην παραλία τον Ιγουάτε. Η επιβίωση τον
δέντρου θεωρήθηκε θαύμα, καθώς στην περιοχή πέθαναν 1.564 άνθρωποι
και ο αριθμός των αγνοουμένων έφθασε τους 217.
 
 

Στην ενδοχώρα μια ψαρόβαρκα στο θερινό χωράφι

Konno Eiko, 69 ετών, Φουχουσίμα
 
Κοηηο: «Πέρασαν πάνω από τέσσερεις μήνες από την καταστροφή.
Μία μοναχική ψαρόβαρκα… στους ορυζώνες».
Υπολογίζεται πως το τσουνάμι κατέστρεψε 21.000 ψαρόβαρκες, ξεβράζοντας πολλές από αυτές πολύ μακριά από τη θάλασσα.
 
 

Τη φωνή της μητέρας γυρεύει στο μπλε ακρωτήρι

Kowata Sachiko, 75 ετών, Φουκουσίμα
 
Kowata: «Τη μητέρα της φίλης μου την παρέσυρε το τσουνάμι. Μου
ώι όχι τα απογεύματα οδηγεί μέχρι το τέρμα ενός ακρωτηρίου, στέ-
χεται εκεί και φωνάζει το όνομα της μητέρας της».
H φράση «μπλε ακρωτήρι» σημαίνει «ακρωτήρι σκεπασμένο με χορτάρι το
καλοκαίρι». Στην Κίνα και, συνακόλουθα, στην Ιαπωνία το πράσινο και το
μπλε αποδίδονται με την ίδια λέξη.
 
 

φθινόπωρο

 

Στη γη του φόβου ζωηρές φωνές φθινοπωρινός ήλιος

Kawabata Michiko, 80 ετών, Μιγιάγκι
 
Kawabata: «Ήθελα να εκφράσω πόσο χαρούμενος ήμουν όταν κατέφθασαν οι εθελοντές και πόσο λυπημένος ένιωσα όταν έφυγαν».
0 Kawabata ζονσε μόνος σε ένα λυόμενο δωμάτιο με εμβαδό τεσσεράμισι
tatami (7,4 τ.μ. περίπου).
 
 

Στη ρημαγμένη γη επάνω το φεγγαρόφωτο λάμπει

Mori Mikiko, 40 ετών, Μιγιάγκι
 
Mori: «Με το ηλεκτρικό κομμένο, ήταν τρομακτικό να τριγυρνά
κανείς στην πόλη, όμως ένιωθα ότι το φεγγαρόφωτο με ενθάρρυνε».
Το φεγγάρι και το φεγγαρόφωτο τον φθινοπώρου είναι τα πιο φωτεινά ολόκληρου του έτους.
 
 

χειμώνας

 

Τύλιξε το παιδί με κουβέρτα τη νύχτα του τσουνάμι

Koide Toshie, 75 ετών, Φουκουσίμα
 
Koide: «Το τσουνάμι έφθασε μέχρι το σπίτι της κόρης μου, στο Νατόοι. Καθώς ήταν αδύνατο να πάει στο νηπιαγωγείο να πάρει τα δύο
παιδιά της, τύλιξε το μικρότερο σε μια κουβέρτα, το πήρε στην πλάτη
και πήγε στο νηπιαγωγείο, αφού έπεσε η νύχτα και τα κύματα υποχώρησαν».
Η κουβέρτα σε αυτό το χαϊκού λειτουργεί ως το kigo που υποδηλώνει τον
χειμώνα.
 
 

Χρονιά που φεύγει φέτος απλά έκλαψα θρηνώντας βαθιά

Hoshizora Maiko, 18 ετών, Μιγιάγκι
Hoshizora: «Κλαις όταν έχεις συναισθήματα. Γιa να μπορέσω να ανακαλέσω τα αισθήματα χαράς, θυμού, λύπησης και απόλαυσης, βρήκα το θάρρος να γράψω «απλά έκλαψα». Προσεύχομαι για την αποκατάσταση».
Η φράση «χρονιά που φεύγει» αναφέρεται ασφαλώς στο τέλος του έτους,
στην καρδιά δηλαδή του χειμώνα.
 
 

Η χιονισμένη νύχτα στο φως τον κεριού πώς στραφταλίζει

Shutο Nana, 10 ετών, Μιγιάγκι
Shuto: «Στον κρύο, σκοτεινό χώρο συγκέντρωσης έλαμπε το φως ενός
κεριού. Η λάμψη του έδινε επίσης μια αίσθηση ζεστασιάς και έγραψα
για το πώς έμεινε στην καρδιά μου μαζί με τη ζεστασιά του».